Atina Okulu Freski'nde Ünlüler Geçidi başlığıyla yaptığım analiz, Atina Okulu Freski'ndeki Detaylar başlığıyla ilerlemişti. Bu yazımda da, Atina Okulu freskinin hemen karşısında bulunan Disputa Freski ile devam ediyor. Disputa, yani diğer adıyla Kutsal Ayin Anlaşmazlığı... Atina Okulu ve Disputa'nın karşılıklı resmedilmesinin elbette bir anlamı var. Diğer iki yazımı da okursanız, bu yazımla birlikte bu karşıtlığı daha anlamlı kılabilirsiniz.

Disputa, Vatikan'daki Stanza della Segnatura'da, diğer üç freskle birlikte bulunan bir teoloji alegorisidir. Ünlü Urbinolu ressam Raphael'in, Atina Okulu freskinin tam karşısına resmettiği Disputa, 1508 ve 1511 yılları arasında boyanmıştır. Hangisinin ilk önce boyandığına dair net bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak çoğu sanat tarihçisinin görüşü; Atina Okulu'nun Disputa'dan önce yapıldığı yönündedir. Aslında hangisinin daha önce yapılmış olmasının bir önemi de yok. Stanza della Segnatura'nın genel teması için her birinin diğerine ilham verdiği kuşkusuzdur. Disputa freski, Hıristiyanlığın, Atina Okulu freskinde gösterilen çoklu felsefi eğilimlere karşı zaferini temsil eder. Bir tapınakta toplanan Atina Okulu filozoflarının aksine, Üçlü Birlik ve Efkaristiya'da birleşen kutsal figürler, tek bir bedeni oluştururlar. Kutsandığında ise İsa Mesih'in bedeni olur.

Eserde, dini bir eylem olan Efkaristiya -şarap ve ekmek yeme ayini- ibadeti tek tema değildir. Aynı zamanda sunakta toplanan, dinamik bir düşünürler okulu görürüz. Atina Okulu ile olan bağlantı burada yeterince açıktır. Bu Hristiyan figürler, Atina Okulu'ndaki putperest seleflerinin aksine, hakikat arayışında canlıdırlar.

Ayin, Mesih'in çarmıhta kansız bir şekilde kurban edilmesini ifade eder. Bu ifade, Kutsal Ruh'un, kilise topluluğunun Mesih'e uygunluğunu tam olarak gösterdiği litürjik eylemdir. Ayin, kiliseye emanet edilen Cennet'le yeryüzü ve Tanrı'yla insan arasındaki birliğin gizemi üzerine resmedilmiştir. Bu gizemi keşfedip daha iyi yaşamak için yorulmak bilmeyen asırlık bir çabayı da ima eder. Bu perspektiften bakacak olursak, Stanza della Segnatura, kilisenin modern çağda gerçekten katolik ve evrensel bir kilise olarak kendini kurduğunun bir tezahürüdür.

Fresk'in analizi

Disputa, Raphael'in Vatikan'da yaptığı en zengin teolojik eseridir. Teoloji ruhu içinde, resmin merkezinde yer alan görüntü, günün insanlarına bir şeyler iletmek amacıyla açıkça dahil edilen Efkaristiya'dır. Sanat alimleri, İsa Mesih'in yaralarını gösterdiği dinamik teolojik meclisin, evrensel yargıdan -Mesih'in ortaya çıkacağı gün- ilham aldığını iddia ederler.

Tartışmada tasvir edilen IV. Papa Sixtus -Papa II. Julius'un amcası- gibi seçkin kişiler, erken ve ortaçağ kilisesinin babaları ve doktorlarıyla karışırlar. Raphael, Disputa'da hem cenneti hem de dünyayı kapsayan bir sahne yarattı. Yukarıda İsa, Kutsal Bakire Meryem, Vaftizci Yahya ve Adem, Musa ve Yakup gibi çeşitli İncil figürleri bulunur. Tanrı, cennetin altın ışığı üzerinde hüküm sürer şekilde tasvir edilen İsa'nın üzerinde bulunur. Aşağıdaki sunak, tartışırken tasvir edilen ilahiyatçılar tarafından kuşatılmıştır. Bunlar arasında Papa II. Julius, Papa IV. Savonarola ve Dante Alighieri göze çarpıyor. Papa IV. Savonarola, tablonun altındaki altın giyimli papadır. Sixtus'un hemen arkasında, kırmızı giyen ve defne çelengi taşıyan Dante'yi görüyoruz. Sol köşede, korkuluğa yaslanıp kitap okuyan kel figür ise Rönesans mimarı Bramante'den başkası değildir.

Disputa'ya bakış

Disputa'nın ana alegorisi teolojidir. Disputa freski en az dört şeyi ifade eder: Azizler Cemaati, Kutsal Ruh'un Baba ve Oğul ile ilişkisi, Gerçek Varlık ve Teolojinin gizemi. Freskte'ki figürlerde, gökte olanın yerde de olduğunu gösterircesine dikey benzerlikler görüyoruz. İsa'nın sağında, ellerini göğsüne bastırır vaziyette olan Meryem Ana vardır. İsa'nın solunda, eli yukarıya kalkık resmedilen Vaftizci Aziz Yahya var. Altında da aynı şekilde kolu yukarıda olan II. Julius var. Her iki düzlemin de soluna ve sağına doğru gidildikçe yukarıdakilerin aşağıda karşılıklarını görüyoruz. Katolikler, İsa'nın Kutsal Ayin'de gerçekten mevcut olduğuna inanırlar. Bu sadece Mesih'in bir sembolü değil, aynı zamanda Mesih'in kendisidir.

Perspektif açısından parlak bir tasarım olan resim, izleyicinin gözünü, İsa ve diğerlerinin oturduğu bulutların yarım dairesinin altındaki bir alanda yer alan sunağa yönlendiriyor. Disputa'nın yarım daire şeklindeki alanı, eşit saygınlıktaki iki meclisin, Mesih'in doğasını yansıttığı ve tartıştığı, duvarları veya çatısı olmayan bir apsis gibi görünür. Raphael'in bulutlar üzerindeki yatay azizler, peygamberler ve atalar çizgisi ve Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un dikey çizgisi aracılığıyla oluşan büyük bir haç çizdiği gizli tasarım da gözden kaçırılmaması gereken bir detay.

Kutsal Ayin Anlaşmazlığı'nda yukarıdan aşağıya bakıldığında, Kilise'nin Üçlü Birliğini açıkça temsil eder. Aynı zamanda Meryem ve tüm azizlerle cennetteki insanlığın kolektif geleceğini gösterir. Fresk'teki iki eksenin kesiştiği yer, Tanrı ile insan arasındaki birliği ima eder. Bu birlik, Tanrı'nın oğlu İsa Mesih'in sureti aracılığıyla korunur. Meleklerin kanatlarında görünen dört İncil ise Efkaristiya ekmeği ile Tanrı'nın sözü arasındaki ilişkiyle bağlantılıdır. İzleyici olarak ayrıca yukarıda Baba Tanrı, ortada yaralarını sergileyen Mesih ve onun altında bir güvercin şeklinde Kutsal Ruh tarafından tanımlanan dikey ekseni de fark ediyoruz. Raphael, Kutsal Ayin Anlaşmazlığı ile yeryüzündeki kilise ile cennetteki kilise arasındaki ilişkiyi açıkça gösterdi.

Son söz Kilise'nin zaferi

Raphael'in, Disputa'nın da dahil olduğu bu kolektif çalışmaları, 1511'de bitirilmesinden bu yana hem halk hem de sanat eleştirmenleri tarafından her zaman büyük beğeni topladı. Ancak sonraki çalışmaları, ölümünden sonra öğrencileri tarafından büyük ölçüde terk edildi. Ayrıca 16. yüzyılın önde gelen birçok sanatçısı tarafından da geniş çapta takip edilmedi. Yöntemleri çok daha sonra kurulan okullarda, sanatsal öğretimde örnek teşkil etmeye başladı. Bu nedenle Stanza della Segnatura, sonraki yüzyıllarda Avrupa'ya yayılan sanat akademilerinin disiplinine dahil edilen bir çalışma bütünüdür.

Atina Okulu ve Disputa'nın karşılıklı resmedilmesiyle, Raphael ve kilisenin öngördüğü planın genel mantığı anlaşılabilir. Roma Katolik Kilisesi'nin geçmiş ve şimdiki temsilcilerinden oluşan bir toplantı üzerinde Tanrı'nın, peygamberlerinin ve havarilerinin göksel bir vizyonunu gösteren Disputa, ikonografisi aracılığıyla kilisenin zaferi ile gerçeğin zaferini eşitler.

Katolikler dönüşüme inanırlar. Örneğin bir rahip, Mesih'in şahsında hareket edip “bu benim bedenim”, “bu benim kanım” dediğinde ekmek ve şarap sırasıyla Mesih'in bedenine ve kanına dönüşür. Malzemeler hala ekmek ve şarap iken, madde artık ekmek ve şarap değil, Mesih'in bedeni ve kanıdır. Raphael, bunu görsel anlamda göstermenin bir yolu olarak ev sahibini freskin ölü merkezine koyar. Freskte ayinin tüm unsurlarına sahip bir göksel tapınmayı görürüz. Katolikler insanlığın bazı şeyleri asla tam olarak anlayamayacağını kabul ederler. Bunlar onların teolojik gizemler olarak adlandırdıkları şeylerdir. Çözülmesi gereken bulmacalar olmaları anlamında gizem değillerdir. Tamamen anlaşılamayan şeyleri ima ederler. Ancak sırf anlaşılamıyor olmaları, illa ki akla veya irrasyonel şeylere karşı oldukları anlamına gelmez. Bunlar ancak aklın gözüyle ve imanla tasavvur edilebilecek doğaüstü gerçeklerdir. İşte Raphael'in freskine göre teoloji budur. Atina Okulu ile olan karşıtlığı da kilisenin Disputa'yla Hristiyanlığı büyütme çabasından başka bir şey değildir.